Այսինքն՝ որ հատկանիշը երբ արթ- նացնել, որը երբ քնեցնել՝ ըստ անհրաժեշտության... Բայց դա չհասցնել իրավիճակի պատեհապաշտության: Ի վերջո՝ հոգեկերտվածքը տվ յալ գենի սեփական հատկանիշների, զգացողությունների եւ զգացմունքների մի ինքնատիպ ար- ժեհամակարգ է: Զգացմունքային բեւեռացված ազգի մոտ դրանք դժվար կանոնակարգվող են, իսկ առավել զուսպ ու հավասարակշռված ազգերի մոտ՝ համեմատաբար կայուն եւ հեշտ կանոնակարգվող վիճակ:

Մենք առավելապաշտ ենք՝ մաքսիմալիստ, շատ հավակնոտ ու միանգամից առավելա- գույնը ակնկալող: Ժողովուրդը նման հոգեվիճակը դարձված- քով բնորոշել է՝ շատի ետեւից վազողը քչից էլ կզրկվի: Թռիչքդ քո թեւերի զորությամբ փորձիր: Եվ հատկապես դրանից շուտ հուսահատվող ու մենության մեջ պարփակվող, ներանձնա- ցող ենք: Այդ ներփակման արտահայտությունը չէ՞ արդյոք Էպոսի Ագռավաքարում այսքան երկար սպասող Փոքր Մհե- րի կերպարը: Բնականաբար՝ Էպոսի շարունակականությու- նը ապահովող կերպարին ժողովուրդը չի սպանում. Դա ար- դեն կդառնա ինքնասպանություն...

Մեր ժողովուրդը իր հավաքական պատկերացումները մարմնավորել է «Սասնա Ծռեր» էպոսում... Արնակից եղբոր՝ Մեծ Մհերից սերված Մսրա Մելիքի փորած քառսուն գազ խոր հորում Դավիթը շուտ ներփակվում է, հաշտվում այդ վիճակի հետ: Եվ մինչեւ չի լսում Սասնա սարից իրեն կան- չող Ձենով Օհանի ձայն-կանչը, չի ըմբոստանում: Եվ Ձենով Օհան-ժողովրդի կանչից սթափվում է, Դավիթը կտրում է քառսուն գազ խոր հորի բերանին դրված քառսուն ջաղացի քարն ու քառսուն գոմշի կաշին, դուրս գալիս Ագռավաքար հիշեցնող հորից: Այդ տրամաբանությամբ էր Խաչիկ Դաշ- տենցը էպոսածին իր հզոր ասքը վերնագրել «Ռանչպարնե- րի կանչը»: Ասել է թե՝ ռանչպար-ժողովրդի կանչով ֆիդայի- ները ընդվզեցին...

Փնտրենք այլ օրինակ: Հայոց հզոր Արտաշես արքային, ում հետ հուղարկավորման պահին թաղում են մեծ հարս- տություն ու նրան զոհաբերվող շատերին, որդի Արտավազ- դը դժգոհում է՝

Արտաշեսի անեծքը կատարվում է: Որսորդության ժամա-
նակ քաջքերը բռնում են Արտավազդին եւ շղթայակապ ար- գելափակում Մասիս լեռան մի քարանձավի մեջ: Ի դեպ, նաեւ հիշվում է Արտավազդի չար եւ բարի կերպարի երկվության մասին:
Արտավազդի քարանձավը Մասյաց վիհն է՝ Փոքր Մհերի Ագռավաքարը հիշեցնող: Արտավազդը մնում է ներփակված հոր անեծքով, այսինքն յուրայինի՝ իր արյան պահանջով: Եվ Արտավազդին կանչող չկա, Ձենով Օհան չունի: Փորձենք համեմատել: Երբ դրսի թշնամու պատճառով է էպոսի հերո- սը փակվում հորում, Ձենով Օհան-ժողովրդի կանչով դուրս է գալիս հորից, հաղթում է: Իսկ երբ սեփական կամ յուրայինի՝ ասենք հոր կամքով է փակվում, ժողովուրդը՝ Ձենով Օհանը
չի կանչում իր հերոսին. թշնամին ներսի է, ոչ՝ դրսի: Ո՞ւմ սպանի կամ հաղթի հերոսը, որ դուրս գա. դա ինքնաս- պանություն եւ եղբայրասպանություն կլինի: Միակ փրկությունը մնում է ինքնահաղթահարումը... Այ- սինքն՝ լիարժեք ինքնաճանաչողությունը, ինք-նահաղթահարումը եւ վճռական քայլերի
դիմելը: Այսինքն՝ փրկությունը քո մեջ է: Միթե՞ այդ ինքնահաղթահարումը չէ Էպոսում հիշվող Փոքր Մհերի
Ագռավաքարից դուրս գալու ժամանակը՝
«Երբ ցորեն էղնի քանց մասուր մի, եւ գարին`
քանց ընկուզ մի»...